هو

جهل سلفیان در تعارض با عقل گرایی اسلام 

همواره از سوی اندیشمندان مسلمان مفهوم عقل و تعقل‌گرایی و موضوعات مرتبط با آن ، مانند نگرش به عقل و دایره بهره گیری از آن و موضوع تعارض عقل و نقل از مهم‌ترین محورهای مباحث علوم قرآنی ،کلامی و روائی بوده...

 منصور حاجی

 همواره از سوی اندیشمندان مسلمان مفهوم عقل و تعقل‌گرایی و موضوعات مرتبط با آن ، مانند نگرش به عقل و دایره بهره گیری از آن و موضوع تعارض عقل و نقل از مهم‌ترین محورهای مباحث علوم قرآنی ،کلامی و روائی بوده و مباحث متعددی را از سوی مشرب های فکری به خود اختصاص داده است و به دلیل اهمیت مفهوم عقل در مباحث کلامی بعنوان یکی از فصول ممیزه نحله ها و مشرب های فکر محسوب می‌گردد. به‌گونه ای که انکار عقل و آثار آن از اهداف غائی تعدادی از مشرب های فکری و ازسوی دیگر بهره گیری از عقل مبنای تفسیر و شناخت احادیث و به‌عنوان یکی از منابع استنباطی شناخته شده است.

جایگاه عقل گرایی در جهان تشیع

 موضوع عقل و آموزه های آن یکی از مهمترین موضوعات کلامی در جهان تشیع بوده است و عموم پیروان مذهب تشیع از همان ابتداء شکل گیری مذهب شیعه و در چارچوب آموزه‌های حضرات ائمه معصومین علیهم السلام نگاه ویژه ای به مبحث عقل و تعاریف آن داشته و برای آن جایگاه ویژه ای در استنباطات دینی قائل بوده اند. هر چند دیدگاه های مطرح شده در خصوص عقل و دایره اثر گذاری آن در خصوص منابع اسلامی بطور یکسان از سوی فقهاء و اندیشمندان نگریسته نشده است اما نکته آشکار آن است که هیچ یک ازگروه های شیعی منکر ضرورت عقل نبوده و از آن به‌عنوان موهبت الهی یاد می‌نمودند وآنچه مورد اختلاف بوده بحث بر میزان و مصادیق عقل و تعقل‌گرایی در مبانی دینی بوده است.

جایگاه عقل در مشرب های معتزلی و اشاعره

 دو تفکر کلامی مهم در جهان اسلام یعنی معتزله و اشاعره دو نماد مهم از نحوه نگرش مسلمانان به عقل و تعقل گرایی هستند که ضرورت دارد به آن پرداخته شود.

 جریان فکری معتزله در چارچوب مبانی اعتقادی خود بگونه‌ای عقل را مبنای استنباطات قرار داده بود که بعضی از بزرگان آنان سخن از شریعت عقل به میان آورده اند و تلاش آنان برآن بوده تا اعتبار عقل را به حدی برسانند که بتواند به‌عنوان مفسر وحی و آیات قرآن شناخته شود و این شیوه انطباق عقاید آنان با قرآن و احادیث در چارچوب ادراکات عقلی موجب گردید تا مطالب جدیدی در جهان اسلام مطرح گردد و آثار آن مباحث به‌گونه ای بود که گروهی از اندیشمندان شکل گیری علم کلام را ماحصل مناظرات عقلی معتزله دانسته اند. (1)

 در مقابل دیدگاه معتزله به عقل، پیروان اشاعره بر خلاف معتزله که محوریت را به عقل داده بودند با انکار نقش عقل توجه خود را صرفا معطوف به ظواهر قرآن و احادیث نموده و در ضدیت با آن مواضع سختی را از خود نشان داده‌اند و انتقادات زیادی را علیه جریان عقل و تعقل گرایی بیان نموده اند.

 ابن تیمیه و نگرش به تعقل گرایی

ابن تیمیه بر اساس مشرب فقهی خود پیرو احمد حنبل پیشوای حنبلیان بوده که به اهل حدیث معروف می باشند. مخالفت ابن تیمیه با عقل و تعقل گرایی و تمسک به ظواهر آیات و احادیث وی را در زمره ظاهریان قرار داده است و تلاش وی برای نفی مباحث عقلی در امور دینی از مهم‌ترین اقدامات ابن تیمیه می باشد. ازدیدگاه وی اعتبار فهم از ظاهر آیات و احادیث تنها در ظاهر آنها محقق می شود و در تعارض میان عقل و نقل همواره ارجحیت با نقل است بر همین اساس وی شرط تحقق ایمان جازم را در افراد پذیرفتن سخن پیامبر (ولو با نقل ضعیف) را حتی اگر مخالف عقل صریح باشد بیان می‌نماید(2) از نتایج قهری این سخن قائل شدن به تمامی احادیث وارده اعم از مسند یا ضعیف می باشد و عدم حجیت ادله عقلی نیز یکی دیگر از نتایج آن می باشد. از دیدگاه ابن تیمیه و پیروان وی ممزوج شدن بسیاری از علوم الهی با اصطلاحات بشری موجب گمراهی و ظهور بدعت های جدید شده است لذا ضدیت وی با علومی همچون فلسفه و منطق موجب گردید تا وی کتابی در رد فلسفه و منطق نوشته و به زعم خود انتقادات جدی به آن وارد نماید. برهمین اساس ابن تیمیه با هدف رد اعتقادات شیعه کتاب منهاج السنه فی رد الشیعه را به نگارش در آورد و در جواب وی علامه حلی(ره) در جواب شبهات وی کتاب منهاج الکرامه را به نگارش در آورد ابن تیمیه با بکارگیری قیاس و بدون اتکاء به هیچ‌یک از موازین عقلی توجه به انبیاء را مشابه به افعال مشرکان دانسته و قائلان به آن را مشرک نامیده است. وی همچنین با توجه به ماهیت فلسفه و مبانی عقلی سعی نمود تا توجه به آن را یک بدعت نامیده و در کتابی به نام الرد علی الفلاسفه به صراحت برگمراهی فلسفه و منطق اذعان نموده است.

وهابیت وسلفیان

 گروه وهابیت و سلفیان با تکیه صرف بر ظاهر احادیث و آیات قرآن و رد مشروعیت هر گونه پدیده جدید در دین و اطلاق آن با اسم بدعت ،زمینه ساز آن شدند تا پیروان آنان با هر گونه علوم بشدت مخالفت نمایند و با تمامی مذاهب اسلامی در تعارض فکری قرار گیرند. بر همین اساس جریان سلفی ها و تکفیری ها بدلیل بهره گیری شیعه از اصول عقلی و علومی همچون فلسفه و عرفان دشمنی شدیدی را با کیان شیعه آغاز نمودند وبا تکفیر جاهلانه خود عنوان تکفیری را برای خود پذیرفتند.

هم اکنون جهان اسلام شاهد اقدامات ضد عقلانی متفاوتی از سوی سلفی های تکفیری بر علیه دیگر مسلمانان می باشد و با اندکی تأمل می توان به ماهیت هر یک از آنان پی برد و از جمله مهم‌ترین این موارد استفاده از زنان و کودکان عقب مانده ذهنی به‌عنوان عوامل انتحاری و نابود کردن مردم بیگناه در کوچه و بازار و دیگر مجامع عمومی می باشد. هر چند این اقدام موجب بروز رعب و وحشت زیادی در میان مردم می گردد اما بر اساس هیچ‌کدام از موازین عقلی این اقدام قابلیت دفاع و استدلال را ندارد. یکی دیگر از اقدامات ضد عقلی گرو‌های سلفی که حاکی از جهالت عمیق آنان است آن است که نیروهای انتحاری خود را آماده نکاح با حوریان بهشتی نموده و بنا بر اخبار و عکس های منتشره بسیاری از آنان به تصور ازدواج زود هنگام با حوریان بهشتی دارای وسایل خاص بوده اند که این موضوع بیانگر اوج جهالت آنان و عدم شناخت آنان از عوالم آخرت و مشخصه های آن می باشد. یکی دیگر از اقدامات ضد عقلی سلفی های تکفیری ذبح انسانهای زنده در پیش چشم دیگر افراد می باشد براساس تصاویر منتشره این اقدام وحشیانه آنان تاکنون به کرات در خصوص اسرا در سوریه و دیگر مناطق تحت سلطه آنان انجام شده است اقدامی که در هیچ یک از ادیان بر آن تصریح نگردیده و هیچ منطقی عقلانی نیز برای آن جواز و دلیلی ارائه ننموده است.

 فتاوای ضداسلامی

 یکی از مهمترین شاخصه های ضد عقلانیت در جریانات سلفی های تکفیری صدور فتاوای متعدد خارج از اصول فقهی تمامی مذاهب اسلامی می باشد . فتوای جهاد نکاح یکی از فتاوای زیانبار آنان می باشد که توسط یکی از مفتی های آنان صادر گردیده است. بر اساس این فتوا، زنانی که خود را در اختیار نیروهای جنگی قرار دهند در اجر جهاد با آنان شریک بوده و به آنان نیز وعده بهشت داده شده است. آنچه مسلم است در تمامی مذاهب اسلامی بر ای نکاح مشروع ،چارچوب خاصی در نظر گرفته شده است و حتی در مذهب شیعه که متعه نیز جایز شمرده شده است برای آن نیز چارچوب و قاعده ای از جمله نگه داشتن عده برای این‌گونه زنان دیده شده است اما در جهاد نکاح بدیهی ترین اصل نکاح یعنی عده به صراحت نادیده گرفته شده و تمامی اصول اخلاقی و عقلی تأیید شده از سوی عقل وشرع در این باره، مورد انکار قرار گرفته است. زنان مورد نظر تنها با یک اراده فردی می توانند به همسری یک نفر درآمده و پس از اندک زمان و بدون نگه داشتن عده به نکاح فرد دیگری نیز در آیند که بی شک ضدیت این اقدام و فتوای مرتبط با‌آن در تعرض جدی با عقل و احکام شرع اسلامی می باشد.

 بدیهی است که هم اکنون رهبران سلفی از دین اسلام صرفا به‌عنوان ابزاری از احکام فقهی تنها برای پیشبرد مقاصد خود بهره می گیرند آنچه مسلم است اقدامات سلفی ها و تعارضات آنان با اصول عقلی تنها در صورتی می تواند شکل عملی به خود بگیرد و آن را به مرحله اجرا درآورند که پیروان آنان در جهل مطلق قرار گرفته باشند و جهل پیروان سلفیان است که مقاصد شوم رهبران آنان را فراهم می گرداند. برهمین اساس جریان عقلانیت و آثار قدرتمند آن در جوامع اسلامی می‌تواند به‌عنوان بزرگ‌ترین مانع در مقابل آموزه‌های سلفی‌های تکفیری مطرح گردد و با جاذبه‌های خود مانع از گسترش تفکر آنان شود لذا در این مرحله می توان گفت بزرگ‌ترین دشمن تکفیریها جریان عقلانیت مبتنی بر آموزه‌های اهل‌البیت علیهم السلام در مقابل آنان خواهد بود و این خود به تنهائی می‌تواند زمینه ساز تعارضات عملی این گروه جاهل و سفاک را با شیعیان به دنبال داشته باشد لذا بر عموم علماء و اندیشمندان جهان اسلام بویژه مراجع تقلیدشیعیان است تا از منظرگاه اثبات دوری سلفیان از عقل و انتساب آنان به جهل مرکب مبانی این گروه را برای تمامی مردم جهان به‌ویژه مسلمانان تبیین نمایند.

ـــــــــــــــــــــ

 پانوشتها

1- محمد ابو زهره ، الشافعی ،چاپ مصر، 1367 ،ص 128

2- ابن تیمیه درء تعارض العقل و النقل ، دکتر محمد رشاد سالم، 1971،ص 178

به نقل از کیهان 2/12/92