ارایه پاسخ به سؤال فوق به صورت طرح بحث از دیدگاه سه مکتب فلسفى شاخص (مشّا، اشراق، حکمت متعالیه) و از منظر کلام و عرفان بوده که ذیل هر یک از عناوین چهارگانه، دیدگاه‏ها بر حسب میزان دسترسى به منابع و به تفکیک، و گاه نقل مطالبى از دیگران، جهت روشن شدن بیشتر مطلب، بیان مى‏شود. لازم به ذکر است: با وجود بررسی هاى انجام شده در آثار ابن سینا، از ایشان مطلبى در اثبات عقلى معاد به دست نیامد، هرچند که ایشان تنها راه اثبات را طریق شرعى و تصدیق خبر نبوت مى‏داند و نیازى هم به اثبات عقلى معاد نمى‏بیند. البته در سایر زمینه‏هاى مربوط به عالم آخرت اظهار نظر نموده است. در مورد نظر متکلمان و عرفا نیز به نقل قول مختصرى از آنان اکتفا گردید. 

از آن جا که انسان موجودى مرکب از جسم و نفس است، چگونگى بازگشت او به عالمى دیگر، از دو جنبه جسمانى و نفسانى مورد بحث قرار مى‏گیرد. به طور کلى هر بحثى پیرامون معاد به دو بخش اصلى قابل تقسیم است: تحقق و ضرورت معاد، و چگونگى وقوع آن به صورت جسمانى(جسمانی نفسانی) یا نفسانى.

فلاسفه، معمولاً یا توجه چندانى به بخش اوّل نداشته و یا به نحوه وقوع معاد، به ویژه از بعد جسمانى اهمیت بیشترى داده‏اند، هر چند قایل به هر دو نحوه بوده باشند؛ چرا که معاد جسمانى بحث‏انگیزتر بوده است. بنابر این، مطالب مربوط به معاد، در این پاسخ، داراى چهار عنوان اصلى است:

الف. مفهوم معاد (به لحاظ لغوى و اصطلاحى)

1. رجوع و بازگشت به موطن اصلى[1]

2. مرگ بعد از زندگى و زندگى بعد از مرگ[2]

3. ایجاد عالم دیگرى همانند دنیا و اجتماع انسان ها از اولین تا آخرین[3]

4. بازگشت نفس به سوى مبدء[4]

5. انتقال روح از عالم شهادت به عالم غیب[5]

6. جمع نفوس جزئى به سوى نفس کلى[6]

7. قیامت؛ یعنى به پاخاستن مردم از قبر در جهان آخرت، هنگامى که خدا به ضاوت درباره اعمال آنها مى‏پردازد و ملائکه صف به صف مى‏آیند.[7]

یکى از نتایج حاصل از موارد فوق، این است که شرط اساسى در مسئله معاد، انتقال به عالم دیگر است. لذا مباحث پیرامون مرگ، بقاى نفس، جاودانگى و... خارج از بحث یا به تعبیرى از مباحث مقدماتى است.

ب. امکان و وقوع معاد

تا وقتى امکان یک چیز ثابت نشود، بحث از آن بى‏فایده است که اثبات آن، یا از وجود مماثل ثابت مى‏شود یا چیزى که پیدایش آن نیاز به نیروى بیشترى داشته باشد. ایجاد عالم دیگر، یا نظیر این عالم است، یا آسان تر از آن. وجود فعلى دنیا حاکى از امکان دنیا و در نتیجه، امکان مماثل آن؛ یعنى آخرت است.[8] آن گاه مى‏توان به بحث در وقوع عالم آخرت و معاد پرداخت.

ج. ادعاها و توصیفات معاد و چگونگى وقوع آن

به گفته ملاصدرا (ره)، بسیارى از حکما و مشایخ عرفا و علماى امامیّه و گروهى از متکلمان به هر دو معاد جسمانى و روحانى معتقدند، مبنى بر این که نفس مجرد به سوى بدن باز مى‏گردد.[9] خود ایشان نیز مذهب خود را "بازگشت بدن به عینه و به همراه نفس" معرفى و آن را مطابق عقل و شرع مى‏داند که مخالفت با آن را کفر و انکار نصوص قرآنى اعلام مى‏نماید.[10]

مُعاد در معاد، بدن انسان مشخصى است که وفات نموده، با اجزاى بدن خودش، که اگر کسى او را ببیند مى‏گوید فلانى است که در دنیا بود.[11]

بنابر مبانى ملاصدرا انسان در عین وحدت، داراى سه عالم حسى و خیال و عقل است. ابتدا مادى و دنیایى است، با حرکت خود، انسان نفسانى و برزخى و با ادامه آن، وجود عقلى و اخروى مى‏شود. هر سه بدن، مراتب یک بدن هستند که شدت و ضعف دارند؛ مثل تغییرات عوارض مادى از کودکى تا پیرى. چون تشخص دهنده بدن نفس است و نفس، واحد است. به این ترتیب، بدن اخروى هر شخصى، همان بدن دنیوى به تکامل رسیده اوست.[12]

اما به نظر متکلمان، بازگشت جسم با جمع اجزاى مادى و پراکنده هر بدن صورت مى‏گیرد.[13] این اجزا به خاطر برخوردارى از نفسى خاص ویژگی هاى خاص دارند. لذا هر بدنى از اجزاى خودش بازسازى مى‏شود که آنها را خدا مى‏شناسد. بعد از این مرحله، بدن به روح مى‏پیوندد و همان انسان دنیایى ایجاد مى‏شود.[14]

ابن سینا با وجود اعتقاد به معاد روحانى و جسمانى، خود را از استدلال عقلى بر معاد جسمانى عاجز دانسته، عقیده خود را از شرع مى‏گیرد و معاد روحانى را قابل اثبات با برهان معرفى مى‏کند.[15]

شیخ اشراق به حشر جسمانى، به معناى برانگیخته شدن بدن مادى همراه نفس را قبول ندارد، بلکه به بدن برزخى قایل است[16] و این که نفس به خاطر عشق به مبدء خود و با رهایى از پراکندگى‏ها به عالم نور بازمى‏گردد.[17]

د. اثبات معاد

1. برخى دلایل عقلى برگرفته از قرآن

خدا حق است و کار باطل نمى‏کند. جهان بى‏هدف، باطل است. پس عالم متحرک هدفى دارد تا در آن جا آرام گیرد و آن عالم قیامت است.

خداى حکیم کارى بر خلاف حکمت و عدل نمى‏کند و چون دنیا شایستگى ایفاى حق مؤمن از مفسد را ندارد، باید روزى باشد که همه به جزاى اعمال خود برسند.

لازمه رحمت خدا این است که بشر را به کمال برساند. باید قیامتى باشد تا بشر فراورده کار خود را بیابد و به کمال برسد.[18]

خدایى که بار اوّل انسان و ماده انسان را خلق کرد، قادر است تا انسان اوّل را دوباره بیافریند.

وقتى بذر در زمین قرار مى‏گیرد و آب و خاک آن را احاطه مى‏کند، از نظر عقل باید بپوسد، اما بر عکس به دو بخش تقسیم مى‏شود: از بالاى آن جوانه مى‏زند و از پایین آن ریشه در زمین نفوذ مى‏کند. این نشان دهنده قدرت و حکمت فراگیر خداست که بر معاد نیز توانایى دارد.[19]

2. چند دلیل عقلى

دیدگاه صدر المتألهین و حکمت متعالیه:

ایشان در کتاب های اسفار ، مبدء و معاد و الشواهد الربوبیة اصولى را برمى‏شمارد که همگى یا اکثراً، نتیجه فلسفه خود او هستند و سپس معاد جسمانى و روحانى را اعلام مى‏کند بر این اساس که هر چند خصوصیات بدن تغییر مى‏کند، اما نفس باقى است و تشخص دهنده بدن است. لذا مجموع بدن و نفس دنیایى، در عالم آخرت محشور مى‏شود.[20]

وجود، خیر است و آگاهى به آن، خیرى دیگر. هر چه وجود کامل تر باشد، این خیر بیشتر است. لذا وجود قواى عقلى شریف تر و سعادت آن هم بزرگ تر است. لذت حاصل از ادراکات آن هم غیر قابل وصف است. چون عقل از حیث ادراک و مُدرِک و مُدرَک قوى‏تر از حس است. اما این خیرات هنگام وابستگى نفس به بدن به دست نمى‏آید وقتى.که این مانع برطرف شد، تحقق مى‏ یابد.[21]

وقتی نفس به درجه‏اى رسید که وابستگى آن به بدن کم و توجهش به عالم دیگر زیاد شد، با مرگ طبیعى از بدن جدا مى‏شود. این جدایى به خاطر ناتوانى نفس از نگه دارى بدن نیست، بلکه به خاطر توجه فطرى به عالم دیگر است؛ چون اگر چنین بود ناتوانى نفس در حفظ بدن در ابتداى خلقت آن بیشتر مى‏بود.[22]

انسانى که در آفرینش او این همه دقت شده و به وسیله فرشته مقرب، چهل روز سرشت او خمیر گردیده، از نظر عقل بعید است که خدا به هلاکتش راضى باشد، بلکه مى‏طلبد که از وضعیت پست به وضعى شریف انتقال یابد.[23]

بازگشت نفس به مبدء، مقتضاى لفظ "معاد" است، چون بازگشت؛ یعنى برگشتن به همان جایى که از آن جا آمده است.[24]

از دیدگاه شیخ اشراق: شوق نفس به مبدء، بیش از شوق به جسم خود است و هر چه از ماده مجردتر شود، عشق او بیشتر خواهد شد. اگر بدن را مغلوب سازد، هنگام مرگ، بدن به اصل برمى‏گردد. و براى نفس هیچ لذتى بزرگ تر از درک کمال نیست. اگر به خاطر سرگرمى به بدن از این ادراک باز بماند، بعد از جدایى از جسم، همه واقعیات را مشاهده و فیوضات خدایى بر او مى‏بارد.[25]

دیدگاه متکلمان:

ادیان آسمانى در مقابل احکام و تکالیف، وعده ثواب و عقاب داده‏اند، اما عدل الاهی در دنیا کاملاً محقق نمى‏شود، پس باید عالم دیگرى باشد که صلاحیت این تحقق را داشته باشد.[26]

دیدگاه عرفا:

تجلى خداوند به تمامى اسما و صفات از شئون الاهیّت است و براى هر اسم و صفتى دولتى مقرر است. تجلى گاه اسمایى؛ مانند معید، محیى، حاشر و... عالم آخرت است تا تماماً تجلى یابند.[27]

3.برخى دلایل فطرى

باید تمامى اصول و فروع دین از فطرت سرچشمه بگیرند و الاّ بین تشریع و تکوین انسجام نخواهد بود.[28]

غایت انسان لذات مادى نیست، چون با رسیدن به آنها خاموش نمى‏شود، بلکه فطرتاً متوجه کمال است. با پیمودن مراتب خلقت در دنیا، متوجه آخرت مى‏شود و استعدادهایش به فعلیت مى‏رسد و به مبدء بازمى‏گردد.[29]

میل به جاودانگى فطرى است و گرنه انسان ها از مرگ هراسى نداشتند. تمامى خواست هاى فطرى براى رساندن انسان به کمال هستند و حکمتى دارند. این حکمت، وجود عالمى دیگر است؛[30] چون دنیا شایستگى جاودانه زیستن را ندارد.[31]

ترس از مرگ و لوازم آن که در طول تاریخ آثار خود را بروز داده، نشانه‏اى بر فطرى بودن میل به بقاست.

فهرست منابع ومآخذ و موضوعات قابل مراجعه:[32]

1. مصباح یزدى، محمدتقى، آموزش عقاید، سازمان تبلیغات اسلامى، چاپ سوم،ج 3، ص 35 -51 و 59 - 67، اثبات معاد از دیدگاه عقل و قرآن.

2. اصول عقاید (مبدأ و معاد)، اداره کل امور تربیتى، تابستان 1363، ص 119 - 131، اثبات معاد از راه عقل و قرآن

3. علامه طباطبایى، اصول فلسفه و روش رئالیسم، پاورقى، شهید مطهرى، انتشارات صدرا، چاپ سوم، ج 5، ص 211، یک دلیل عقلى بر معاد.

4. السبحانى، جعفر، الالهیات على هدى...، الجزء الرابع، ص 167 الى...، ادلّة وجوب المعاد و ضرورته.

5. قربانى، زین العابدین، به سوى جهان ابدى، قم، مؤسسه مطبوعاتى طباطبایى، رجب 1385، ص 92 - 111، اثبات معاد.

6. علامه طباطبایى، تفسیر المیزان، با استفاده از راهنمایى "دلیل المیزان فى تفسیر القرآن، الیاس کلانترى، عباس ترجمان، انتشارات بیان، چاپ اول" که منطبق با نسخه عربى تفسیر است.

7. دیوانى، امیر، حیات جاودان (پژوهشى در قلمرو معاد شناسى)، ص 271 - 275، استدلال قرآن بر معاد.

8. راز جاودانگى، دکتر عباس یزدانى، زنجان، انتشارات مهدیس، چاپ اول، ص 279 تا آخر کتاب؛ برهان عرشى ملاصدرا بر معاد جسمانى.

9. عدل الاهی، شهید مطهرى، انتشارات اسلامى پاییز 1361: ص 183 ‏- 195، بحث مرگ.

10. مبدأ و معاد (ازلیّت و ابدیّت) فلسفى و حکمى، على اللهوردیخانى: ص 97 - 105 و 112 - 114.

11. رحیم پور، فروغ السادات، معاد از دیدگاه امام خمینى(‏قدس سره)، تبیان دفتر سى‏-ام، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام، چاپ اول.

12. عبدالرزاقى، زهرا، معاد از دیدگاه علامه سید ابوالحسن رفیعى قزوینى، ص 25 - 82: استدلالات و نظرات مختلف درباره معاد.

13. طهرانى، سید محمد حسیین، معادشناسى، مشهد، انتشارات علامه طباطبایى، طبع هفتم: ج 1، ص 81 - 83، نظریه ابن سینا و ملاصدرا درباره حدوث نفس انسانى که اشاره‏اى به بازگشت آن هم دارد، و ج 5.

14. معاد یا بازگشت به سوى  خدا، محمدشجاعى، شرکت سهامى انتشار، پاییز 62، کل کتاب در این زمینه قابل استفاده است.

15. مکارم شیرازى، ناصر، معرفة المعاد، استدلالات جالب عقلى و قرآنى بر معاد.

16. مقدمه‏اى بر جهان بینى اسلامى، شهید مطهرى، قم، انتشارات صدرا، بى‏تا: مقاله زندگى جاوید یا حیات اخروى، ص 508 تا آخر کتاب.