آفرینش انسان

حدیث :ابو عبد اللَّه محمّد بن شاذان بن احمد بن عثمان پروازى مى‏گوید: ابو على محمّد بن محمّد بن حارث بن سفیان سمرقندى از صالح بن سعید ترمذى، از عبد المنعم بن ادریس، از پدرش، از وهب بن منبه نقل کرده که وى گفت: صفت آفرینش آدم علیه السّلام را در وقتى که حقّ عزّ و جلّ او را ایجاد کرد در تورات به این شرح یافتم :خداوند تبارک و تعالى فرموده:

آدم را آفریدم و جسدش را از چهار چیز ترکیب نموده و سپس این چهار چیز را به ارث در فرزندانش نهادم، اینها در اجساد بنى آدم نموّ نموده و بنى آدم نیز بر آنها تا روز قیامت رشد مى‏کنند.

سپس این چهار چیز را این طور معرّفى مى‏نماید:

جسد انسان را در هنگام آفرینش از تر و خشک، گرم و سرد ترکیب نمودم و توضیح این گفتار آن است که:

آدم را از خاک و آب آفریدم سپس در او نفس و روح قرار دادم، یبوست هر جسدى مستند به خاک و رطوبتش از جانب آب بوده چنانچه حرارتش معلول نفس و برودتش مسبّب از روح مى‏باشد، سپس بعد از خلقت اوّل در جسد چهار نوع خلق کردم که به اذن من فقط قوام و ملاک جسد آنها بوده و قوام هر یک از آنها نیز به دیگرى مى‏باشد، این چهار نوع عبارتند از: سوداء، صفراء، خون و بلغم، سپس برخى از آن چهار چیز را در این چهار نوع اسکان داد پس مسکن یبوست را سوداء و مسکن رطوبت را صفراء و مسکن حرارت را خون و مسکن برودت را بلغم قرار داد، پس هر جسد و جسمى که این انواع چهارگانه در آن معتدل باشند یعنى نه زیاد بوده و نه کم از صحّت کامل برخوردار بوده و اساس و بقایش معتدل خواهد بود، امّا اگر یکى از آنها زائد بر باقى و غالب بر آنها باشد به مقدار زیادى که دارد از ناحیه آن بر بدن بیمارى عارض مى‏شود چنانچه اگر یکى از حدّ اعتدال کمتر باشد در جنب آنها ضعیف محسوب شده و از مقاربت با انواع دیگر ناتوان مى‏گردد، بارى حقّ تبارک و تعالى عقل را در مغز و حرص را در کلیه و غضب را در کبد و شجاعت را در قلب و رغبت و میل را در ریه و شش و خنده را در طحال و فرح و هضم و غصّه را در وجه و صورت قرار داده و سیصد و شصت مفصل در او تعبیه نمود.

(1) وهب مى‏گوید: طبیبى که به درد و دواء واقف و آگاه باشد مى‏داند بیمارى پیدا شده در بدن از کجا منشأ گرفته آیا از ناحیه زیادى یکى از انواع بر دیگران بوده یا مستند به نقصان یکى از آنها مى‏باشد و نیز او مى‏داند با چه دوایى باید بیمارى را معالجه کرد لذا در صورت ناقص بودن یکى از انواع آن را زیاد کرده و به فرض زائد بودنش آن را ناقص و کم مى‏کند به اندازه‏اى که جسد به مرحله فطرت و خلقت صحیح خود برگشته و نوع مزبور نیز در حدّ اعتدال و مقارنه با سایر انواع قرار گیرد.

اشیایى که جسد از آنها ترکیب یافته فطرت بنى آدم محسوب شده که خصوصیّات اخلاقى بنى آدم بر آنها مبتنى مى‏باشد و شرح ابتناء خصوصیّات اخلاقى و ویژگیهاى خلقى بنى آدم بر اشیاء چهارگانه مزبور چنین مى‏باشد:

از خاک عزم و اراده ناشى شده و از آب، نرمى و از حرارت تیزى و تندى و از برودت وقار و سنگینى حال اگر یبوست بر شخص غالب شود، عزم به قساوت تبدیل شده چنانچه اگر رطوبت غلبه نماید نرمى به سستى مبدّل مى‏گردد و اگر حرارت غلبه کند تیزى و حدّت به سبک عقلى و سفاهت تبدیل مى‏شود و اگر برودت و سردى غلبه کند وقار به شک و کند ذهنى مى‏گراید.

و در صورتى که اشیاء چهارگانه با هم مساوى بوده و هیچ کدام بر دیگرى غلبه نداشته و فطرت مستقیم و پابرجا باشد شخص در امورش جازم و در عزمش لیّن و در عین نرم بودن حادّ و تیز بوده و در عین تیز بودن متأنّى و آرام مى‏باشد در چنین شخصى هیچ یک از اخلاق اربعه بر دیگرى غالب نبوده و هیچ کدام به وى مایل نمى‏باشند وى هر کدام را که بخواهد مى‏تواند بیفزاید و هر کدام را که مایل باشد از آن بکاهد کاسته و هر کدام را که دوست داشته باشد معادل و مقارن با سایرین قرار دهد، البته قرار مى‏دهد در صورتى که هر کدام از اخلاق اربعه غلبه نماید وى مى‏داند که آن را با چه ممزوج کرده و تعدیلش نماید، پس اخلاق چهارگانه در وى معتدل بوده همان طورى که باید چنین باشند.

منشأ پدید آمدن حالات و صفات‏

 (2) از خاک، قساوت و بخل و تنگدستى و درشت خویى و سخت و استوار بودن، آزمند بودن، مأیوس بودن، پژمرده بودن، مصمّم بودن و نپذیرفتن رأى کسى را، پافشارى کردن.

و از آب، جوانمردى و نیک بودن، گشاده دست بودن، نرم بودن، استیناس، نزدیک بودنش به حقّ عزّ و جلّ، حالت پذیرش داشتن، امیدوار بودن، شاد و مسروربودن، پدید مى‏آید. (1) سپس مى‏گوید: هر گاه شخص صاحب عقل خوف و بیم داشته باشد که اخلاق و صفات خاک بر او غالب و مایل شوند سعى مى‏کند اخلاق و صفات آب را با آنها ممزوج نموده و بدین ترتیب از غلبه صفات خاک جلوگیرى مى‏کند.

بنا بر این قساوت را با نرمى همراه کرده و وسط بین این دو را اخذ مى‏کند، تنگدستى را با سخاوت و گشاده دست بودن ممزوج مى‏کند، بخل را با عطاء، درشت خویى را با کرم، سخت موضع و استوار بودن را با استیناس و آز را با وجود و ناامیدى را با امید، پژمردگى را با سرور و شادى، تصمیم و عدم پذیرش را با قبول و پاى فشردن و نزدیک نشدن را با قرب و نزدیکى مى‏آمیزد.

صفات ناشى از نفس «1» و روح «2»

 (2) از نفس صفات ذیل ناشى مى‏شوند:

تیزى و تندى، سبکى، شهوت، لهو و لعب (بازى کردن) خنده، سفاهت و کم عقلى، خدعه نمودن و نیرنگ زدن، درشتى کردن، هراس داشتن.

از روح نیز صفات زیر ناشى مى‏گردند:

بردبارى، سنگینى، پارسایى، آزرم، خوبى و نیکویى، فهم و ادراک، جوانمردى، راستى، مدارا نمودن، بزرگى.

هر گاه شخص صاحب عقل خوف و بیم داشته باشد که صفات نفس بر او غالب و مایل شوند سعى مى‏کند صفات روح را با آنها ممزوج نموده و بدین ترتیب از غلبه صفات نفس جلوگیرى مى‏کند بنا بر این:

تندى را با حلم و بردبارى، خفّت را با وقار و سنگینى، شهوت را با عفاف و پارسایى، لعب و بى‏حیایى را با آزرم و شرم، خنده را با فهم و ادراک، سفاهت را با کرم و جوانمردى، خدعه و نیرنگ را با راستى، درشتى را با مدارا، خوف و هراس را با صبر ممزوج و همراه مى‏نماید.

افعال ناشى از نفس و روح‏

 (3) انسان به واسطه نفس مى‏شنود و مى‏بیند، مى‏خورد و مى‏آشامد، مى‏ایستد و مى‏نشیند، مى‏خندد و مى‏گرید شاد مى‏شود و محزون مى‏گردد.

(1) و به واسطه روح حقّ را از باطل، هدایت را از گمراهى، صحیح را از خطاء تمیز مى‏دهد و نیز به واسطه روح مى‏داند و فرا مى‏گیرد، حکم کرده و تعقّل مى‏نماید، حیاء مى‏کند و جوانمردى مى‏نماید، مى‏فهمد، احتیاط مى‏کند و پیشى مى‏گیرد

ده صفت دیگر براى روح ناطقه‏

 (2) ده صفت دیگر به خصال و اوصاف نامبرده مقرون بوده که عبارتند از:

ایمان، بردبارى، عقل، علم، عمل، نرمى، پرهیزکارى، صدق، صبر، مدارا.

در این خصال دهگانه تمام دین جمع مى‏باشد.

دشمنان صفات روح ناطقه‏

 (3) هر کدام از صفات و اخلاق روح ناطقه دشمنى دارند به این شرح:

دشمن ایمان کفر و دشمن حلم و بردبارى حماقت و دشمن عقل گمراهى و دشمن علم جهل و نادانى و دشمن عمل واماندگى و دشمن نرمى و آرامى شتاب‏زدگى و دشمن پارسایى ارتکاب گناه و دشمن صدق، کذب و دشمن صبر، بى‏تابى نمودن و دشمن مدارا نمودن، درشتى کردن مى‏باشد.

روشن است وقتى ایمان سست گردید کفر بر شخص مسلّط شده و او را به کار گرفته و بین وى و آنچه امید منفعتش است حائل و مانع مى‏شود ولى هنگامى که ایمان سخت و مستحکم شد کفر در مقابلش خاضع و خاشع گردیده و ایمان آن را به کار مى‏گیرد.

و نیز واضح است که هر گاه حلم و بردبارى ضعیف و سست گردید حماقت بر آن غالب شده و احاطه‏اش مى‏نماید و انسان را معلّق در هوا نگاه داشته و لباس خوارى و ذلّت به بدنش مى‏نماید ولى وقتى حلم در انسان استوار گردید حماقت رسوا شده و عیبش آشکار گردیده و بدى و قبحش برملا گشته و مذمّتش زیاد مى‏گردد.

و زمانى که نرمى استوار و محکم گردد شخص از سستى و شتاب‏زدگى اجتناب کرده و حدّت و تیزى شایع گشته و وقار و سنگینى ظاهر شده و عفاف و پرهیزکارى علنى گردیده و وقار و آرامى در او معلوم مى‏نماد.

و هنگامى که پرهیزگارى در شخص ضعیف گردد فجور بر وى مسلّط شده و گناه ظاهر و دشمنى آشکار و ستم و بیدادگرى زیاد و حماقت و عمل به باطل پدید مى‏آید.

و موقعى که صدق و راستى ضعیف شود، کذب و دروغ زیاد و افتراء شایع و بهتان پدیدار خواهد شد.

(1) ولى موقعى که صدق و راستى تحقّق یافت دروغ دور شده و خوار و خاموش گشته و افتراء زائل و بهتان توهین گردیده، نیکى نزدیک و خیر قریب و آز و حرص دور مى‏شود، و هنگامى که صبر و شکیبایى سست گردید دین ضعیف و حزن زیاد و بى‏تابى نزدیک و اعمال حسنه برچیده و اجر و ثواب پامال مى‏گردد، ولى اگر صبر سخت و استوار باشد دین خالص گشته و حزن و اندوه زائل گردیده و بى‏تابى به تأخیر افتاده و افعال حسنه احیاء شده و اجر و ثواب عظیم گردیده و حزم و احتیاط آشکار شده و سستى و تنبلى رخت بر مى‏بندد، و زمانى که مدارا ترک گردد خیانت آشکار شده و درشت خویى پیدا و ستم زیاد و علم و دانش ترک و عمل و کردار ضعیف شده و دین از بین رفته و صبر و شکیبایى سست گردیده و پارسایى و پرهیزگارى مغلوب واقع شده، راستى و صدق رو به ضعف رفته و تعبّد اهل ایمان باطل مى‏گردد.

علل الشرایع شیخ صدوق