مقدمه‌

از منظر اسلام، موضوع بلوغ پدیده ای سرنوشت ساز و مبارک است که در زندگى هر انسانى رخ می دهد. در بلوغ جسمى، آدمى به واسطة رشد اعضاى بدن و ورود به سنینى ویژه، تغییر و تحولاتى در روح و جسم خود احساس مى کند. بلوغ جسمانى به منزلة واسطه و پلى است که دو مرحلة کودکى و جوانى را به هم پیوند مى زند و انسان را از دوران ضعف و ناتوانى به مرحلة رشد و نیرومندى مى رساند. هر جوانی بر اثر بلوغ، شایستگى آن را پیدا مى کند که مورد توجه و عنایت خداوند قرار گیرد و لیاقت انجام تکالیف شرعى را پیدا مى کند. ‌
"سید بن طاووس" از فقها و عارفان بزرگ اسلامى، به فرزند خویش مى نویسد: «فرزندم محمد! من با تاریخ دقیقى که از تولد تو در دست دارم، هر سال روز بلوغ تو را جشن مى گیرم؛ چون تو در فلان ساعت از این روز لیاقت و شایستگى یافتى که مورد تکالیف شرعى پروردگار متعال قرار بگیرى!» ¹

انواع بلوغ‌
بلوغ² انواعی دارد که از جملة آنها می توان به:‌
1. بلوغ شرعی: همان سن تکلیف می باشد.‌
2. بلوغ جنسی: شخص از نظر جسمی توانایی انجام مسائل جنسی را داشته باشد. ‌
3. بلوغ جسمی: که اکثر اعضا و اندامهای بدن به رشد خود می رسند و بدن شکل و فرم متفاوتی پیدا می کند.‌
4. بلوغ اخلاقی: که با کسب فضایل و سجایای مقرر و پسندیدة جامعه، از قبیل صراحت لهجه، راستگویی، امانت داری، درست کاری و پذیرش مسئولیت، نمایان می شود. ‌
5. بلوغ معنوی: همراه بودن فرد با احساس بندگی خداوند که ظهور آن در انجام فرایض و اجتناب از محرمات و گناهان است.
6. بلوغ اجتماعی: افراد با پایبندی به قوانین اجتماعی که در آن زندگی می کنند، با دیگران ارتباط صحیحی برقرار کرده و همزیستی مسالمت آمیزی را دارا می شوند.
7. بلوغ اقتصادی: فرد بتواند برای پول و سرمایه ای که در اختیار اوست، برنامه و مصرف منطقی داشته باشد و از انجام کارها و مخارج سفیهانه دوری گزیند.
8. بلوغ سیاسی: رشد سیاسی افراد و تشخیص بازیهای سیاسی در مسائل مهمِ عرصة سیاست و قرار نگرفتن در دام صیادان و فریب کاران این عرصه. ‌

بلوغ عقلانى و معنوى ‌
بدون تردید، بلوغ جسمانى نمى تواند با بلوغ عقلانى و معنوى³ بى ارتباط باشد؛ چراکه از دیدگاه اسلام، کمال و شایستگى انسانها با عقل و اندیشة آنان سنجیده مى شود؛ لذا اگر فردى از نظر سنى و جسمى به رشد و کمال رسیده؛ اما از نظر عقلانى رشد کافى نکرده باشد، براى او نمى توان ارزش واقعى قائل شد. گرچه رشد ظاهرى و تقویمى در میان مردم مقیاسى براى رسیدن به کمال محسوب مى شود؛ ولى از نظر مکتب اسلام، ارزش اعمال هر فردى به بلوغ عقلانى وى بستگى دارد. ‌
به همین دلیل، فقهاى بزرگوار امامیه در مسائل فقهى اصرار دارند که فرد مکلّف بالغ و عاقل باشد، و این اشاره به جدایى ناپذیر بودن بلوغ جسمانى از رشد عقلى و معنوی دارد.‌
روزى "اسحاق بن عمار" به پیشواى ششم، امام صادق علیه السلام عرض کرد: «فدایت شوم! من همسایه اى دارم که در انجام نماز و پرداخت صدقه و رفتن به حج تلاش خوبى دارد و فراوان این اعمال را انجام مى دهد و از نظر ظاهرى هم عیبى در او دیده نمى شود.» امامعلیه السلام فرمود: «یا اِسحَاقُ! کَیفَ عَقلُهُ؟؛ ای اسحاق! عقل و فکرش چطور است؟» گفت: «قربانت گردم! او عقل و اندیشة درستى ندارد.» امامعلیه السلام فرمود: «پس این اعمال براى او نفعى ندارد و با انجام آنها ارزش و مقامش بالا نمى رود.» ⁴
امام صادق علیه السلام به نقل از رسول گرامى اسلام صلی الله علیه وآله فرموده است: «إِذَا بَلَغَکُمْ عَنْ رَجُلٍ حُسْنُ حَالٍ فَانْظُرُوا فِی حُسْنِ عَقْلِهِ فَإِنَّمَا یُجَازَى بِعَقْلِه؛⁵ اگر از احوال شایسته و صفات نیک فردى به شما خبر دادند، از میزان عقل و فکرش بپرسید و آن را بنگرید؛ چرا که ارزش و پاداش انسانها به عقل آنهاست.»‌
بنابراین، بلوغ و رشد جسمانى، مقیاسى براى ارزش و کمال انسان است؛ البته به شرط آنکه با رشد عقلانى و توسعة فکر و اندیشه، همراه باشد.‌

تقارن بلوغ معنوی و جسمانی ‌
بر اساس خلقت انسانها و فطرت الهی بشر که فرموده: (فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها لا تَبْدیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ) ⁶ ؛ «این فطرتى است که خداوند، انسانها را بر آن آفریده، و دگرگونى در آفرینش الهى نیست. » معمولاً بلوغ معنوی، عقلانی و جسمانی مقارن نیز در وجود افراد پدید می آید. به این جهت جوانان و نوجوانان که در اوایل بلوغ قرار دارند، بیشتر به ارزشها و اصول انسانی و فطری اهمیت می دهند؛ لذا امام صادق علیه السلام فرمود: «عَلَیْکَ بِالْأَحْدَاثِ فَإِنَّهُمْ أَسْرَعُ إِلَى کُلِّ خَیْرٍ؛⁷ توجه زیاد به جوانان داشته باش که ایشان در کارهای نیک شتاب بیشتری دارند.»‌
برخى صاحب نظران، نظیر "موریس دبس" معتقدند که جوانان با نداى ارزشها به لرزه در مى آیند. عده اى دیگر برآنند که معنویات داربست وجودى نسل جوان است. از یک سو، گرایش آنان به معنویت، همچون یک نیاز فطرى از درونشان سر بر مى آورد و از سوى دیگر، آنان مایلند که دنیا را اصلاح کنند. به موازات پیچیدگیها و دشواریهاى زندگى، نیاز جوانان به معنویت جدى تر مى شود و اگر مشاهده مى شود که کششهاى معنوى در این دوران بیش از سایر سنین زندگى است، رمز آن را باید در فطرت زلال خود آنان جست. ⁸ ‌

وظایف والدین در دوران بلوغ ‌
مسئولیت والدین و مربیان در تعدیل و هدایت فرزندان بسى سنگین و خطیر است؛ زیرا کسى از کودک توقع صفات انسانى و مکارم اخلاق و امور عقلانى ندارد. به تدریج، با رشد بدن نیروى درک نیز در وجود طفل رشد مى کند و قدرت تشخیص نیک و بد در وى شکوفا مى گردد. در این موقع، وظیفة پدران و مادران این است که در تربیت اخلاقى و عقلانى فرزندان خود بکوشند و به تناسب فهم آنها، راه و روش صحیح زندگى را به آنان بیاموزند و صفات انسانى را در نهادشان پرورش دهند. با فرا رسیدن دوران بلوغ، مزاج کودکان طوفانى مى شود و انقلاب و دگرگونى همه جانبه اى در جسم و روح آنان پدید مى آید. به موازات آشکار شدن خواهشهاى غریزى، فطرت و تمایلات عالى اخلاقى نیز بیدار مى شوند و با نداى درونى و جذبه هاى روحانى، جوانان را به ایمان و تقوا مى خوانند و به مکارم اخلاق و فضایل انسانى مى کشانند. ⁹ اینجاست که والدین و مربیان وظیفه شناس به کمک انسان مى آیند و در تعدیل و تنظیم غرایز مادى و معنوى به او یارى مى رسانند. ‌
رسول اکرم صلی الله علیه وآله در تقسیم سه دوره عمر انسان مى فرماید: «الْوَلَدُ سَیِّدٌ سَبْعَ سِنِینَ وَ عَبْدٌ سَبْعَ سِنِینَ وَ وَزِیرٌ سَبْعَ سِنِینَ؛¹⁰ فرزند هفت سال آقا و سرور است و هفت سال [دوم] عبد و فرمانبر و هفت سال [سوم]، وزیر [، مشاور و معاون والدین].»

پی نوشت: