مقدمه‌

از منظر اسلام، موضوع بلوغ پدیده ای سرنوشت ساز و مبارک است که در زندگى هر انسانى رخ می دهد. در بلوغ جسمى، آدمى به واسطة رشد اعضاى بدن و ورود به سنینى ویژه، تغییر و تحولاتى در روح و جسم خود احساس مى کند. بلوغ جسمانى به منزلة واسطه و پلى است که دو مرحلة کودکى و جوانى را به هم پیوند مى زند و انسان را از دوران ضعف و ناتوانى به مرحلة رشد و نیرومندى مى رساند. هر جوانی بر اثر بلوغ، شایستگى آن را پیدا مى کند که مورد توجه و عنایت خداوند قرار گیرد و لیاقت انجام تکالیف شرعى را پیدا مى کند. ‌
"سید بن طاووس" از فقها و عارفان بزرگ اسلامى، به فرزند خویش مى نویسد: «فرزندم محمد! من با تاریخ دقیقى که از تولد تو در دست دارم، هر سال روز بلوغ تو را جشن مى گیرم؛ چون تو در فلان ساعت از این روز لیاقت و شایستگى یافتى که مورد تکالیف شرعى پروردگار متعال قرار بگیرى!» ¹

انواع بلوغ‌
بلوغ² انواعی دارد که از جملة آنها می توان به:‌
1. بلوغ شرعی: همان سن تکلیف می باشد.‌
2. بلوغ جنسی: شخص از نظر جسمی توانایی انجام مسائل جنسی را داشته باشد. ‌
3. بلوغ جسمی: که اکثر اعضا و اندامهای بدن به رشد خود می رسند و بدن شکل و فرم متفاوتی پیدا می کند.‌
4. بلوغ اخلاقی: که با کسب فضایل و سجایای مقرر و پسندیدة جامعه، از قبیل صراحت لهجه، راستگویی، امانت داری، درست کاری و پذیرش مسئولیت، نمایان می شود. ‌
5. بلوغ معنوی: همراه بودن فرد با احساس بندگی خداوند که ظهور آن در انجام فرایض و اجتناب از محرمات و گناهان است.
6. بلوغ اجتماعی: افراد با پایبندی به قوانین اجتماعی که در آن زندگی می کنند، با دیگران ارتباط صحیحی برقرار کرده و همزیستی مسالمت آمیزی را دارا می شوند.
7. بلوغ اقتصادی: فرد بتواند برای پول و سرمایه ای که در اختیار اوست، برنامه و مصرف منطقی داشته باشد و از انجام کارها و مخارج سفیهانه دوری گزیند.
8. بلوغ سیاسی: رشد سیاسی افراد و تشخیص بازیهای سیاسی در مسائل مهمِ عرصة سیاست و قرار نگرفتن در دام صیادان و فریب کاران این عرصه. ‌

بلوغ عقلانى و معنوى ‌
بدون تردید، بلوغ جسمانى نمى تواند با بلوغ عقلانى و معنوى³ بى ارتباط باشد؛ چراکه از دیدگاه اسلام، کمال و شایستگى انسانها با عقل و اندیشة آنان سنجیده مى شود؛ لذا اگر فردى از نظر سنى و جسمى به رشد و کمال رسیده؛ اما از نظر عقلانى رشد کافى نکرده باشد، براى او نمى توان ارزش واقعى قائل شد. گرچه رشد ظاهرى و تقویمى در میان مردم مقیاسى براى رسیدن به کمال محسوب مى شود؛ ولى از نظر مکتب اسلام، ارزش اعمال هر فردى به بلوغ عقلانى وى بستگى دارد. ‌
به همین دلیل، فقهاى بزرگوار امامیه در مسائل فقهى اصرار دارند که فرد مکلّف بالغ و عاقل باشد، و این اشاره به جدایى ناپذیر بودن بلوغ جسمانى از رشد عقلى و معنوی دارد.‌
روزى "اسحاق بن عمار" به پیشواى ششم، امام صادق علیه السلام عرض کرد: «فدایت شوم! من همسایه اى دارم که در انجام نماز و پرداخت صدقه و رفتن به حج تلاش خوبى دارد و فراوان این اعمال را انجام مى دهد و از نظر ظاهرى هم عیبى در او دیده نمى شود.» امامعلیه السلام فرمود: «یا اِسحَاقُ! کَیفَ عَقلُهُ؟؛ ای اسحاق! عقل و فکرش چطور است؟» گفت: «قربانت گردم! او عقل و اندیشة درستى ندارد.» امامعلیه السلام فرمود: «پس این اعمال براى او نفعى ندارد و با انجام آنها ارزش و مقامش بالا نمى رود.» ⁴
امام صادق علیه السلام به نقل از رسول گرامى اسلام صلی الله علیه وآله فرموده است: «إِذَا بَلَغَکُمْ عَنْ رَجُلٍ حُسْنُ حَالٍ فَانْظُرُوا فِی حُسْنِ عَقْلِهِ فَإِنَّمَا یُجَازَى بِعَقْلِه؛⁵ اگر از احوال شایسته و صفات نیک فردى به شما خبر دادند، از میزان عقل و فکرش بپرسید و آن را بنگرید؛ چرا که ارزش و پاداش انسانها به عقل آنهاست.»‌
بنابراین، بلوغ و رشد جسمانى، مقیاسى براى ارزش و کمال انسان است؛ البته به شرط آنکه با رشد عقلانى و توسعة فکر و اندیشه، همراه باشد.‌

تقارن بلوغ معنوی و جسمانی ‌
بر اساس خلقت انسانها و فطرت الهی بشر که فرموده: (فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها لا تَبْدیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ) ⁶ ؛ «این فطرتى است که خداوند، انسانها را بر آن آفریده، و دگرگونى در آفرینش الهى نیست. » معمولاً بلوغ معنوی، عقلانی و جسمانی مقارن نیز در وجود افراد پدید می آید. به این جهت جوانان و نوجوانان که در اوایل بلوغ قرار دارند، بیشتر به ارزشها و اصول انسانی و فطری اهمیت می دهند؛ لذا امام صادق علیه السلام فرمود: «عَلَیْکَ بِالْأَحْدَاثِ فَإِنَّهُمْ أَسْرَعُ إِلَى کُلِّ خَیْرٍ؛⁷ توجه زیاد به جوانان داشته باش که ایشان در کارهای نیک شتاب بیشتری دارند.»‌
برخى صاحب نظران، نظیر "موریس دبس" معتقدند که جوانان با نداى ارزشها به لرزه در مى آیند. عده اى دیگر برآنند که معنویات داربست وجودى نسل جوان است. از یک سو، گرایش آنان به معنویت، همچون یک نیاز فطرى از درونشان سر بر مى آورد و از سوى دیگر، آنان مایلند که دنیا را اصلاح کنند. به موازات پیچیدگیها و دشواریهاى زندگى، نیاز جوانان به معنویت جدى تر مى شود و اگر مشاهده مى شود که کششهاى معنوى در این دوران بیش از سایر سنین زندگى است، رمز آن را باید در فطرت زلال خود آنان جست. ⁸ ‌

وظایف والدین در دوران بلوغ ‌
مسئولیت والدین و مربیان در تعدیل و هدایت فرزندان بسى سنگین و خطیر است؛ زیرا کسى از کودک توقع صفات انسانى و مکارم اخلاق و امور عقلانى ندارد. به تدریج، با رشد بدن نیروى درک نیز در وجود طفل رشد مى کند و قدرت تشخیص نیک و بد در وى شکوفا مى گردد. در این موقع، وظیفة پدران و مادران این است که در تربیت اخلاقى و عقلانى فرزندان خود بکوشند و به تناسب فهم آنها، راه و روش صحیح زندگى را به آنان بیاموزند و صفات انسانى را در نهادشان پرورش دهند. با فرا رسیدن دوران بلوغ، مزاج کودکان طوفانى مى شود و انقلاب و دگرگونى همه جانبه اى در جسم و روح آنان پدید مى آید. به موازات آشکار شدن خواهشهاى غریزى، فطرت و تمایلات عالى اخلاقى نیز بیدار مى شوند و با نداى درونى و جذبه هاى روحانى، جوانان را به ایمان و تقوا مى خوانند و به مکارم اخلاق و فضایل انسانى مى کشانند. ⁹ اینجاست که والدین و مربیان وظیفه شناس به کمک انسان مى آیند و در تعدیل و تنظیم غرایز مادى و معنوى به او یارى مى رسانند. ‌
رسول اکرم صلی الله علیه وآله در تقسیم سه دوره عمر انسان مى فرماید: «الْوَلَدُ سَیِّدٌ سَبْعَ سِنِینَ وَ عَبْدٌ سَبْعَ سِنِینَ وَ وَزِیرٌ سَبْعَ سِنِینَ؛¹⁰ فرزند هفت سال آقا و سرور است و هفت سال [دوم] عبد و فرمانبر و هفت سال [سوم]، وزیر [، مشاور و معاون والدین].»

پی نوشت:

در برخی از آیات قرآن کریم، خداوند متعال امر به تفکر، تدبر و اندیشه کرده است و یا فرمانی داده که اجرای آن منوط به فکر و اندیشه می باشد. همچنین در آیات زیادی اندیشه و تعقل را ویژگی مؤمنان راستین و انسانهای حقیقت طلب می داند. امر به اندیشه وتفکر و برشمردن آن به عنوان ویژگی انسانهای عالی رتبه، نشان دهنده آزادی انسان دراندیشه است. چرا که بدون آزادی اندیشه، اندیشه معنا پیدا نمی کند. در محورهای ذیل این بحث را پی می گیریم:

الف) تفکر درباره قرآن
- «افلا یتدبرون القرآن ولو کان من عند غیر الله لوجدوا فیه اختلافا کثیرا»؛ ⁽¹⁾
«آیا درباره قرآن نمی اندیشند؟ اگر از سوی غیر خدا بود، اختلاف فراوانی در آن می یافتند. »
- «لو انزلنا هذا القرآن علی جبل لرایته خاشعا متصدعا من خشیة الله وتلک الامثال نضربها للناس لعلهم یتفکرون » ؛ ⁽²⁾
«اگر این قرآن را بر کوهی نازل می کردیم، می دیدی که در برابر آن خاشع می شود و از خوف خدا می شکافد! اینها مثالهایی است که برای مردم می زنیم، شاید در آن بیندیشند!»

ب) اندیشه در آفرینش انسان و جهان
- «ان فی خلق السموات والارض واختلاف اللیل والنهار لآیات لاولی الالباب * الذین یذکرون الله قیاما وقعودا وعلی جنوبهم ویتفکرون فی خلق السموات والارض ربنا ما خلقت هذا باطلا سبحانک فقنا عذاب النار»؛ ⁽³⁾
«مسلما در آفرینش آسمانها و زمین، و آمد و رفت شب و روز، نشانه های [روشنی] برای خردمندان است. همانها که خدارا در حال ایستاده و نشسته، و آنگاه که بر پهلو خوابیده اند، یاد می کنند؛ و در اسرار آفرینش آسمانها و زمین می اندیشند؛ [و می گویند:] بارالها! اینها را بیهوده نیافریده ای؛ تو منزهی! ما را از عذاب آتش نگاهدار. »
- «او لم ینظروا فی ملکوت السموات والارض وما خلق الله من شی ء»؛ ⁽⁴⁾
«آیا در حکومت و نظام آسمانها و زمین، و آنچه خدا آفریده است، [از روی دقت و عبرت] نظر نیفکندند؟»
- «او لم یتفکروا فی انفسهم ما خلق الله السموات والارض وما بینهما الا بالحق واجل مسمی و ان کثیرا من الناس بلقاء ربهم لکافرون » ؛ ⁽⁵⁾
«آیا آنان با خود نیندیشیدند که خداوند، آسمانها و زمین و آنچه را در میان آن دو است جز بحق و برای زمان معینی نیافریده است؟ ولی بسیاری از مردم لقای پروردگارشان را منکرند. »
- «ومن آیاته ان خلق لکم من انفسکم ازواجا لتسکنوا الیها وجعل بینکم مودة ورحمة ان فی ذ لک لآیات لقوم یتفکرون » ؛ ⁽⁶⁾
«و از نشانه های او اینکه همسرانی از جنس خودتان برای شما آفرید تا در کنار آنان آرامش یابید، و در میانتان مودت و رحمت قرار داد؛ در این نشانه هایی است برای گروهی که تفکر می کنند!»
- «وهو الذی مد الارض وجعل فیها رواسی وانهارا ومن کل الثمرات جعل فیها زوجین اثنین یغشی اللیل النهار ان فی ذ لک لآیات لقوم یتفکرون » ؛ ⁽⁷⁾
«و او کسی است که زمین را گسترد؛ و در آن کوهها و نهرهایی قرار داد؛ و در آن از تمام میوه ها دو جفت آفرید؛ [پرده سیاه] شب را بر روز می پوشاند؛ در اینها آیاتی است برای گروهی که تفکر می کنند!»
- «انما مثل الحیاة الدنیا کماء انزلناه من السماء فاختلط به نبات الارض مما یاکل الناس والانعام حتی اذا اخذت الارض زخرفها وازینت وظن اهلها ا نهم قادرون علیها اتاها امرنا لیلا او نهارا فجعلناها حصیدا کان لم تغن بالامس کذ لک نفصل الآیات لقوم یتفکرون » ؛ ⁽⁸⁾
«مثل زندگی دنیا، همانند آبی است که از آسمان نازل کرده ایم؛ که در پی آن، گیاهان [گوناگون] زمین - که مردم و چهارپایان از آن می خورند - می روید؛ تا زمانی که زمین، زیبایی خود را یافته و آراسته می گردد، و اهل آن مطمئن می شوند که می توانند از آن بهره مند گردند، [ناگهان] فرمان ما، شب هنگام یا در روز، [برای نابودی آن] فرا می رسد؛ و آنچنان آن را درو می کنیم که گویی دیروز هرگز نبوده است! این گونه، آیات خود را برای گروهی که می اندیشند، شرح می دهیم!»

- «واوحی ربک الی النحل ان اتخذی من الجبال بیوتا ومن الشجر ومما یعرشون * ثم کلی من کل الثمرات فاسلکی سبل ربک ذللا یخرج من بطونها شراب مختلف الوانه فیه شفاء للناس ان فی ذ لک لآیة لقوم یتفکرون » ؛ ⁽⁹⁾
«و پروردگار تو به زنبور عسل وحی [و الهام غریزی] نمود که: «از کوهها و درختان و داربستهایی که مردم می سازند، خانه هایی برگزین! سپس از تمام ثمرات [و شیره گلها] بخور و راههایی را که پروردگارت برای تو تعیین کرده است، به راحتی بپیما! از درون شکم آنها، نوشیدنی با رنگهای مختلف خارج می شود که در آن، شفا برای مردم است؛ به یقین در این امر نشانه روشنی است برای جمعیتی که می اندیشند. »

ج) تفکر در نفع و ضرر
- «یسالونک عن الخمر والمیسر قل فیهما اثم کبیر ومنافع للناس و اثمهما اکبر من نفعهما ویسالونک ماذا ینفقون قل العفو کذ لک یبین الله لکم الآیات لعلکم تتفکرون » ؛ ⁽¹⁰⁾
«درباره شراب و قمار از تو سؤال می کنند، بگو: در آنها گناه و زیان بزرگی است؛ و منافعی برای مردم در بر دارد؛ [ولی] گناه آنها از نفعشان بیشتر است. و از تو می پرسند چه چیز انفاق کنند؟ بگو: از مازاد نیازمندی خود. اینچنین خداوند آیات را برای شما روشن می سازد، شاید اندیشه کنید!»

د) اندیشه در اهمیت علم و دانش و دوری از جهل
- «قل لا اقول لکم عندی خزائن الله ولا اعلم الغیب ولا اقول لکم انی ملک ان اتبع الا ما یوحی الی قل هل یستوی الاعمی والبصیر افلا تتفکرون » ؛ ⁽¹¹⁾
«بگو: من نمی گویم خزاین خدا نزد من است؛ و من، [جز آنچه خدا به من بیاموزد] از غیب آگاه نیستم! و به شما نمی گویم من فرشته ام؛ تنها از آنچه به من وحی می شود پیروی می کنم. بگو: آیا نابینا و بینا مساویند؟! پس چرا نمی اندیشید؟!»
- «... قل هل یستوی الذین یعلمون والذین لا یعلمون انما یتذکر اولوا الالباب » ؛ ⁽¹²⁾
«بگو: آیا کسانی که می دانند با کسانی که نمی دانند یکسانند؟! تنها خردمندان متذکر می شوند. »

ه) تفکر درباره تسخیر آسمانها و زمین توسط انسان
- «وسخر لکم ما فی السموات وما فی الارض جمیعا منه ان فی ذ لک لآیات لقوم یتفکرون » ؛⁽¹³⁾
«او آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است همه را از سوی خودش مسخر شما ساخته؛ در این نشانه های [مهمی] است برای کسانی که اندیشه می کنند!»
- «وسخر لکم اللیل والنهار والشمس والقمر والنجوم مسخرات بامره ان فی ذ لک لآیات لقوم یعقلون » ؛ ⁽¹⁴⁾
«او شب و روز و خورشید و ماه را مسخر شما ساخت؛ و ستارگان نیز به فرمان او مسخر شمایند؛ در این، نشانه هایی است برای گروهی که عقل خود را به کار می گیرند!»

پی نوشت:

1) نساء/82.
2) حشر/21.
3) آل عمران/190 و 191.
4) اعراف/185.
5) روم/8.
6) روم/21.
7) رعد/3.
8) یونس/24.
9) نحل/68.
10) بقره/219.
11) انعام/50.
12) زمر/9.
13) جاثیه/13.
14) نحل/12.

منبع : ماهنامه اطلاع رسانی، پژوهشی، آموزشی مبلغان شماره48.

از ظاهر دسته ای دیگر از آیات قرآن بر می آید که خداوند انسان را در انتخاب دین آزاد گذاشته است؛ تا انسانها بتوانند با تفکر و اندیشه کامل و به حکم عقل سلیم، بهترین، کامل ترین، جامع ترین، سرآمدترین دین را برگزینند. تفاوت این آیات نسبت به آیات دسته اول در این است که این آیات نسبت به آیات قبل خصوصی تر هستند. یعنی فقط آزادی در انتخاب اصل دین را بیان می کنند، بر خلاف آیات دسته اول که شامل دین و لوازم آن می شدند. در این باره آیات فراوانی وارد شده است که نمونه هایی از آن را در ذیل متذکر می شویم:
- «لا اکراه فی الدین قد تبین الرشد من الغی فمن یکفر بالطاغوت ویؤمن بالله فقد استمسک بالعروة الوثقی لا انفصام لها والله سمیع علیم » ؛⁽¹⁾
«اکراهی در دین نیست. [زیرا] راه درست از راه انحرافی، روشن شده است؛ بنابراین، کسی که به طاغوت [بت و شیطان، و هر موجود طغیانگر] کافر شود و به خدا ایمان آورد، به دستگیره محکمی چنگ زده است، که گسستنی نیست. و خداوند، شنوا و داناست. »
- «ان هذه تذکرة فمن شاء اتخذ الی ربه سبیلا»؛ ⁽²⁾
«این قرآن برای تذکر و یادآوری فرستاده شد، پس هرکه بخواهد راهی بسوی خدا پیش گیرد. »
- «وقل الحق من ربکم فمن شاء فلیؤمن ومن شاء فلیکفر انا اعتدنا للظالمین نارا احاط بهم سرادقها و ان یستغیثوا یغاثوا بماء کالمهل یشوی الوجوه بئس الشراب وساءت مرتفقا»؛ ⁽³⁾
«بگو: این حق است از سوی پروردگارتان! هر کس می خواهد ایمان بیاورد [و این حقیقت را پذیرا شود] ، و هر کس می خواهد کافر گردد! ما برای ستمگران آتشی آماده کرده ایم که سراپرده اش آنان را از هر سو احاطه کرده است! و اگر تقاضای آب کنند، آبی برای آنان می آورند که همچون فلز گداخته صورتها را بریان می کند! چه بد نوشیدنی، و چه بد محل اجتماعی است!»

- «ولو شاء ربک لآمن من فی الارض کلهم جمیعا افانت تکره الناس حتی یکونوا مؤمنین » ؛ ⁽⁴⁾
«و اگر پروردگار تو می خواست، تمام کسانی که روی زمین هستند، همگی [به اجبار] ایمان می آوردند؛ آیا تو می خواهی مردم را مجبور سازی که ایمان بیاورند؟!» (ایمان اجباری چه سودی دارد؟!)
- «سیقول الذین اشرکوا لو شاء الله ما اشرکنا ولا آباؤنا ولا حرمنا من شی ء کذ لک کذب الذین من قبلهم حتی ذاقوا باسنا قل هل عندکم من علم فتخرجوه لنا ان تتبعون الا الظن و ان انتم الا تخرصون * قل فلله الحجة البالغة فلو شاء لهداکم اجمعین » ؛ ⁽⁵⁾
«بزودی مشرکان [برای تبرئه خویش] می گویند: اگر خدا می خواست، نه ما مشرک می شدیم و نه پدران ما؛ و نه چیزی را تحریم می کردیم! کسانی که پیش از آنها بودند نیز، همین گونه دروغ می گفتند؛ تا سرانجام [طعم] کیفر ما را چشیدند. بگو: آیا دلیل روشنی [بر این موضوع] دارید؟ پس آن را به ما نشان دهید. شما فقط از پندارهای بی اساس پیروی می کنید، و تخمینهای نابجا می زنید. بگو: دلیل رسا [و قاطع] برای خداست؛ [دلیلی که برای هیچ کس بهانه ای باقی نمی گذارد] . و اگر او بخواهد، همه شما را [به اجبار] هدایت می کند. [ولی چون هدایت اجباری بی ثمر است، این کار را نمی کند] . »
از تمام آیات گذشته به طور روشن استفاده می شود که خداوند انسان را در انتخاب اصل دین کاملا آزاد گذاشته است، که با تفکر، اندیشه، تامل و تحقیق کافی راه درست را انتخاب کند؛ چرا که عقیده و اعتقاد یک امر قلبی است و اجبارپذیر نیست. با این حال گرچه انسان در انتخاب دین آزاد است، لکن عقل سلیم حکم می کند که بهترین، کامل ترین و سرآمدترین دین را انتخاب نماید و پس از گزینش، موظف است همه قوانین و مقررات آن را رعایت کند و از هر نوع تخلف و بی نظمی و قانون شکنی بپرهیزد.

پی نوشت:

1) بقره/256.
2) مزمل/19.
3) کهف/29.
4) یونس/99.
5) انعام/148 و 149.

منبع : ماهنامه اطلاع رسانی، پژوهشی، آموزشی مبلغان شماره48.

در زمینة غم و شادی، مثل بسیاری از امور دیگر، خوب و بد، مفید و مضرّ، و حلال و حرام وجود دارد و بدون شناخت انواع مثبت و منفی و حلال و حرام آن، نمی توان از هرگونه شادی استقبال کرد و هرگونه غم و غصه را محکوم نمود. دعوت و تشویق به زندگی شاد و خنده درمانی یا تفریحات و خوش گذرانی بدون توجه به انواع حلال و حرام آن، کاری منطقی و دارای پشتوانة عقلی و شرعی نیست. برای شناخت دقیق و کامل انواع شادی و غم، پرسشهای فراوانی در برابر انسان قرار می گیرد، که قبل از بررسی ابعاد، انواع، اهداف و ابزارهای تفریح و شادی یا اندوه و عزاداری هرگونه فراخوان وتشویق یا انتقاد و اعتراض یا حمایت و مهار و کنترل شادی یا غم معقول و منطقی نخواهد بود؛ زیرا نه هر گریه ای ارزش است و نه هر خنده ای ضد ارزش.

چهل پرسش در باب غم و شادی
1. شادی و غم چیست؟
2. شادی چند نوع است؟
3. عوامل و انگیزه های خوشحالی و شادمانی کدام است؟
4. آیا شادی حلال و حرام دارد؟
5. راه دستیابی به شادی حلال چیست؟
6. شادکردن دیگران چه پاداشی دارد؟
7. ناراحت کردن دیگران چه حکمی دارد؟
8. شادی راستین کدام است و شادی دروغین کدام؟
9. مؤمن از چه اموری غمگین می شود و شادی کفار و منافقان با چه اموری است؟
10. فایدة غم و اندوه چیست؟
11. کجا جای اظهار شادی و کجا جایگاه اعلام غم و عزا است؟
12. آیا غم و شادی از امور اختیاری و انتخابی است؟
13. غمهای فردی کدام و غمهای اجتماعی کدام است؟
14. شادیهای فردی و اجتماعی با هم چه نسبتی دارند؟
15. شادیهای ابرار و اشرار با هم چه شباهت و تفاوتی دارند؟
16. پیامدهای مثبت و منفی شادی و آثار مطلوب و نامطلوب غم و اندوه چیست؟
17. وظیفة ما در برابر غم و شادی دیگران چیست؟
18. غم و شادی با فقر و غنا چه رابطه ای دارد؟
19. تفریح سالم و ناسالم کدام است؟
20. حد اقل و حد اکثر تفریحات لازم برای هر فرد چقدر است؟
21. شادی و غم چه درجاتی دارد و راه تشخیص آن چیست؟
22. «دیدن» چه اموری شادی بخش است؟
23. «شنیدن» چه چیزهایی شادی آفرین است؟
24. نقش لباس در شادی و غم افراد چیست؟
25. نقش رنگ محیط در شادی و غم کدام است؟
26. مصرف کدام غذاها، میوه ها و داروها شادی آفرین و کدام غم آور است؟
27. رابطة شادی، با تلاش و نشاط چیست؟
28. نقش غم در انزوا و گوشه نشینی و عدم فعالیت کدام است؟
29. نقش عقاید و جهان بینی در شادی و غم چیست؟ نقش اخلاق و رفتار ما در شادی و غم خود و دیگران چیست؟
30. آیا می توان در جهانی بدون غم و اندوه زندگی کرد؟
31. بزرگ ترین عوامل شادی و خوشحالی چیست؟
32. بزرگ ترین عوامل غم و اندوه کدام است؟
33. نهادها، اماکن و اوقات غم و شادی در جامعه ما کدام است؟
34. ابزارهای مورد استفاده در غم و شادی چیست؟
35. وظیفة مدیران جامعه در غم و شادی مردم چیست؟
36. نقش خداوند در غم و شادی موجودات چیست؟
37. نقش انسان در غم و شادی دیگران چه میزان است؟
38. آیا اموات نیز شادی و غم دارند؟ چگونه می توان روح آنان را شاد کرد؟
39. کلیدواژة پژوهش دربارة غم و شادی چیست؟
40. منابع تحقیق در زمینة شادی و غم کدام است؟
سؤالات فوق نمونه ای از صدها پرسش مرتبط با مفاهیم غم و شادی، گریه و خنده، تفریح و عزاداری و جشن و سوگواری است که می تواند هر کدام محور یک پژوهش و سخنرانی دینی قرار گیرد. انسان، هم به شاد بودن و شاد کردن دیگران نیاز دارد، هم غم و اندوه بخشی از واقعیات نظام آفرینش است و هیچ کس نمی تواند در جهان بدون غم و دغدغه های گوناگون زندگی کند. آموزه های دینی همان گونه که اندیشه و رفتار انسانها را هدایت می کند، برای هدایت عواطف و احساسات انسان نیز رهنمودهای فراوانی فراهم آورده است. تفریح در زندگی فردی و اجتماعی به اندازة «زنگ تفریح» در مدرسه برای تغییر فضای کلاس و رفع خستگی دانش آموزان لازم است تا زمینه تحصیل و کار بهتر و بیشتر فراهم شود.
انسان باید در برنامة روزانه جایگاهی برای تفریح، شادی و استراحت در نظر بگیرد؛ ولی شادی و غم بیش از آنچه از تفریح و استراحت به دست آید، به میزان موفقیت در کار، تولید، پیشرفت علمی و اخلاقی و خدمات اجتماعی مربوط است. همیشه و هر روز اگر وظیفة خویش را شناخته و انجام داده ایم، جای شادی و خوشحالی و شور و شعف است. اگر وظیفه را نشناخته و در انجام آن کوتاهی کرده ایم، خوردن و خوابیدن، گفتن و خندیدن و پایکوبی و شنیدن موسیقی و تماشای مسابقات ورزشی یا طنز و معمّا و مشاعره یا کوهنوردی و ولگردی در بازار یا وبگردی در اینترنت، دردی از زندگی ما و جامعه را درمان نخواهد کرد. حدیث گرانبهای علوی علیه السلام را به یاد آوریم که در یکی از اعیاد فرمود: «إِنَّمَا هُوَ عِیدٌ لِمَنْ قَبِلَ اللَّهُ صِیَامَهُ وَ شَکَرَ قِیَامَهُ وَ کُلُّ یَوْمٍ لَا یُعْصَى اللَّهُ فِیهِ فَهُوَ یَوْمُ عِیدٍ؛¹ به راستی عید برای کسی عید است که خداوند روزه و نمازش را پذیرفته باشد و هر روز که در آن گناه صورت نگیرد، آن روز عید است.»
خدای مهربان و انبیا و اولیای الهی جامعه را شاد، امیدوار، خوشبو، خوشرو، خوش بین و بهره مند از سلامت جسم و جان، و اخلاق و ایمان می خواهند؛ ولی راه تأسیس و تشکیل چنین جامعه ای اشتغال دائم به «لهو و لعب» نیست. جامعه در میادین مختلف فرهنگ، اقتصاد، اخلاق، عبادت، امنیت، دفاع، علم، هنر و بهداشت و درمان هزاران نیاز جدّی و واقعی دارد. و تفریح و استراحت به اندازه نمک در غذای جامعه مورد نیاز است.
دربارة شادی و تفریح نیز مثل هر بخش دیگر، باید برنامه داشت و افراد برای استراحت و تفریح در زندگی خود و خانوادة خویش باید «برنامه ریزی» کنند و مدیران و مسئولان عالی کشور در نظام کلان برنامه ریزی کشور نیازهای جامعه از جمله شادی، استراحت و تفریح را در حدّ معقول و نه معمول مورد توجه قرار دهند.
تعیین کمیت تفریح، زمان و مکان آن و انتخاب انواع تفریحات سالم برای سنین و مشاغل یا جنسیتهای مختلف و شناخت ابزار و وسایل گوناگون و هزینة تفریح و صدها نکتة دیگر از مسائل شایستة توجه در برنامه ریزی معقول و مطلوب برای تفریح و شادی جامعه است و مهم آن است که زمام برنامه ریزی در دست بیگانگان نباشد.
ادامه دارد...

پی نوشت:

1) نهج البلاغه، سید رضی، نشر هجرت، قم، چاپ اول، 1414ق، حکمت 428.

منبع: ماهنامه اطلاع رسانی، پژوهشی، آموزشی مبلغان شماره161.

1. کفاره گناهان:
امام رضا علیه السلام می‌فرماید: «من لم یقدر علی ما یکفر به ذنوبه فلیکثر من الصلاة علی محمد و آله، فانها تهدم الذنوب هدما؛ ¹ هرکه از انجام عملی که گناهانش را جبران کند ناتوان است، پس باید زیاد برمحمد و آل محمد صلوات بفرستد؛ زیرا صلوات، گناهان را به کلی پاک می‌کند.»

2. وزین‌ترین و برترین:
از امام باقر یا صادق علیهما السلام نقل شده است: «اثقل مایوضع فی المیزان یوم القیامة الصلاة علی محمد و علی اهل بیته ²؛ سنگین‌ترین چیزی که در روز قیامت در ترازو گذاشته می‌شود، صلوات بر محمد صلی الله علیه و آله و اهل بیت او می‌باشد.»
و از امام صادق علیه السلام روایت است که «ما من عمل یوم الجمعة افضل من الصلاة علی محمد و آله ¹³⁹؛ روز جمعه هیچ کاری برتر و پرفضیلت‌تر از صلوات بر محمد و آل محمد نیست.»

3. دوستی خداوند:
از امام هادی علیه السلام چنین روایت است که: «انما اتخذ الله ابراهیم علیه السلام خلیلا، لکثرة صلاته علی محمد و اهل بیته، صلوات الله علیهم؛ تنها دلیلی که خدا به خاطر آن ابراهیم علیه السلام را به مقام دوستی و خلیل بودن رسانید، کثرت صلوات فرستادن او بر محمد و اهل بیتش - که درود خدا بر آنان باد - بود.»

4. بخیل واقعی:
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می‌فرماید: «البخیل حقا من ذکرت عنده فلم یصل علی ⁴؛ بخیل حقیقی کسی است که نزد او از من یاد شود و او بر من صلوات نفرستد.»

5. صدای سخن عشق:
از امام صادق علیه السلام روایت است: «اذا ذکر النبی صلی الله علیه و آله فاکثروا الصلاة علیه فانه من صلی علی النبی صلی الله علیه الف صلاة فی الف صف من الملائکة، و لم یبق شی ء مما خلقه الله الا صلی علی العبد، لصلاة الله علیه و صلاة ملائکته فمن لم یرغب فی هذا، فهو جاهل مغرور قد بری ء الله منه و رسوله و اهل بیته ⁵؛ هنگامی که از پیامبر یاد می‌شود، زیاد بر او صلوات بفرستید؛ زیرا هرکه بر پیامبر صلوات فرستد، خداوند در میان هزار صف از فرشتگان بر او هزار درود فرستد، و چیزی از مخلوقات خدا باقی نمی‌ماند مگر اینکه بر این بنده درود می‌فرستند؛ چون خدا و فرشتگان بر او درود فرستاده اند. پس کسی که در این باره بی علاقه باشد، جاهل و فریب خورده است و قطعا خدا و پیامبر او و اهل بیتش از او بیزارند.»

6. رهایی از مشکلات:
از استاد اخلاق و عرفان آیت الله بهاءالدینی رحمه الله نقل شده است:
«ما تجربه زیادی به دست آورده ایم و وجدان نمودیم که برای رهایی از مشکلات راههایی هست که بهترین آنها که خود ما حس کرده ایم و به کمک آنها به حاجتهایمان رسیده ایم، چهار چیز است: نذر کردن گوسفند برای فقرا، خواندن حدیث کساء به طور پی در پی، پرداخت صدقه و ختم صلوات.» ⁶

7. کتابت صلوات:
در پاداش نوشتن صلوات، حدیثی از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل گردیده است: «من صلی علی فی کتاب لم تزل الملائکة تستغفر له مادام اسمی فی ذلک الکتاب ⁷؛ هرکه در نوشته‌ای بر من صلوات بنویسد، تا هنگامی که نامم در آن مکتوب باقی است، فرشتگان پیوسته برای او استغفار می‌کنند.»

پی نوشت:

1) سفینة البحار، ج 3، ص 125، به نقل از عیون اخبار الرضا علیه السلام ج 1، ص 294، ح 52.
2) همان، ص 126، به نقل از قرب الاسناد، ص 9.
3) همان، به نقل از خصال، ص 394.
4) همان، به نقل از معانی الاخبار، ص 246.
5) همان، ص 127، به نقل از کافی، ج 2، ص 492.
6) آیت بصیرت، ص 68.
7) کنز العمال، ح 2243.

منبع: ماهنامه اطلاع رسانی، پژوهشی، آموزشی مبلغان شماره47.

مادر از نظر فرهنگ اسلام دارای جایگاه ویژه‌ای است. رهبر عالیقدر اسلام حضرت محمد صلی الله علیه و آله در یک جمله زیبا مقام و منزلت حقیقی مادر را چنین بیان می‌کند: «الجنة تحت اقدام الامهات ¹؛ بهشت زیر پای مادران است.» و در جمله‌ای دیگر فرمود: «تحت اقدام الامهات روضة من ریاض الجنة؛ جای قدمهای مادران باغی از باغهای بهشت است.»
این سخنان گهربار رسول بزرگوار اسلام صلی الله علیه و آله نهایت درجه تکریم مادر است. یعنی هر کس بخواهد به عالی‌ترین مقامات انسانی دست یابد، باید مادر خود را مورد احترام و محبت قرار دهد.
در مورد مقام ارجمند مادر، مطالب فراوانی در سیره و سخن اهل بیت علیهم السلام می‌توان یافت. در اینجا به چند مورد اشاره می‌کنیم:
امام صادق علیه السلام فرمود: مردی به حضور رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله آمده و عرضه داشت:‌ای رسول خدا! به کدامیک از بستگانم نیکی کنم؟ فرمود: به مادرت. مرد پرسید: بعد از آن؟ فرمود: به مادرت. برای بار سوم پرسید: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: مادرت. در نوبت چهارم حضرت فرمود: به پدرت نیکی کن! ²
از امام سجاد علیه السلام روایت شده است که فرمود: مردی به حضور حضرت خاتم الانبیاء صلی الله علیه و آله شرفیاب شده و اظهار داشت:‌ای رسول خدا! من مردی گنه کار و آلوده به معصیت هستم و از انجام هیچ گناهی فروگذاری نکرده‌ام، آیا امید آمرزش برایم هست؟
رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسید: آیا پدر و مادرت زنده هستند؟ مرد گفت: فقط پدرم زنده است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: برو با او خوشرفتاری کن. آن مرد رفت و پیامبر صلی الله علیه و آله بعد از رفتن او زیر لب زمزمه می‌کرد که:‌ای کاش مادرش زنده بود! ³
روزی شخصی به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله گفت:‌ای رسول خدا! مادرم پیر شده و پیش من زندگی می‌کند، او را در شت خود حمل کرده، برای رفع حوائجش به این طرف و آن طرف می‌برم، و از درآمد خویش نیازهای وی را تامین می‌نمایم، با دست خود او را از آزار و اذیتها محافظت می‌کنم، با کمال ادب و تعظیم و احترام با او رفتار می‌نمایم. آیا زحمات وی را تا حدودی جبران کرده ام؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: نه، زیرا شکم او جایگاه تو، پستانهایش منبع تغذیه تو، قدمهایش وسیله حرکت تو، دستهایش محافظ تو، و آغوش او گهواره ات بوده است. او این همه خدمات را با رضایت خاطر برای تو انجام می‌داد و آرزو می‌کرد که تو زنده بمانی؛ ولی تو خدماتی را به وی ارائه می‌دهی، در حالی که انتظار مرگ او را داری ⁴.

مادر یک مسیحی
زکریا بن ابراهیم یکی از محدثین شیعی و از یاران امام صادق علیه السلام است. او در شرح حال خود می‌گوید: من مسیحی بودم و سپس به اسلام گرویدم و به خانه خدا مشرف شدم. در سفر حج، به محضر امام صادق شرفیاب گشته و به حضرت عرض کردم که من مسیحی بوده‌ام و مسلمان شده‌ام.
امام علیه السلام پرسید: در اسلام چه امتیازی دیدی که آن را پذیرفتی؟ گفتم: این آیه قرآن توجه مرا جلب کرده و توسط آن هدایت شدم: «ما کنت تدری ما الکتاب ولا الایمان ولکن جعلناه نورا نهدی به من نشاء»؛ «تو نمی‌دانستی کتاب و ایمان چیست، ولی ما آن را نوری قرار دادیم که هر که را خواهیم بدان هدایت کنیم.»
امام علیه السلام فرمود: خدا تو را به اسلام هدایت نموده و قلبت را به نور آن روشن ساخته است. سپس برای من دعا کرد و هدایت بیشتری را از خداوند برایم مسئلت نمود.
به امام عرض کردم: پدر و مادر و بستگان من در آئین مسیحیت باقی هستند و مادرم نابینا است. آیا برای من جایز است که با آنها زندگی کنم و روابطی داشته باشم؟
امام پرسید: آیا آنها گوشت خوک می‌خورند؟
گفتم: نه.
فرمود: معاشرت تو با آنها بی مانع است. سپس اضافه کرد: درباره مادرت مراقب باش. به او نیکی و احسان کن و هرگاه زندگی‌اش به پایان رسید و از دنیا رفت، خودت عهده دار کفن و دفن او باش.
چون از سفر حج برگشتم و به کوفه رسیدم، بر طبق فرمان امام صادق علیه السلام، خوشرفتاری و مهربانی زیادی به مادرم نمودم. خودم به او غذا می‌دادم و لباسش را مرتب می‌کردم و سرش را شانه می‌زدم و عهده دار خدمتش می‌شدم. مادرم که این تغییرات را در روش من دید، گفت: تو در آن روزگاری که به دین من بودی، با من این طور رفتار نمی‌کردی، چه دلیلی دارد که از وقتی که به اسلام گرویده‌ای، این قدر به من محبت می‌کنی؟
گفتم: یکی از فرزندان پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله دستور داده که این گونه رفتار کنم.
گفت: آیا او همان پیامبر شما است؟
گفتم: نه بعد از پیامبر ما پیامبر دیگری مبعوث نخواهد شد و او پسر پیامبر ماست.
گفت: این دستورات، از آموزه‌های پیامبران است و دین تو از دین من بهتر است، مرا راهنمایی کن تا مسلمان شوم. من طریقه اسلام را به او آموختم و او مسلمان شد. نماز ظهر و عصر و مغرب و عشاء را خواند و در نیمه شب کسالتی پیدا کرد. من در کنار بسترش به پرستاری پرداختم. به من گفت: پسرم! اعتقادات اسلام را دوباره برایم تکرار کن، من تکرار کردم و او به همه آنان اقرار کرد و در همان شب چشم از جهان فروبست. بامداد روز بعد جنازه‌اش به وسیله گروهی از مسلمانان و مطابق آئین اسلامی تشییع شد و من بر جنازه او نماز خواندم و با دست خود به خاک سپردم ⁵.

پی نوشت:
1) مستدرک الوسائل، ج 15، ص 181.
2) الکافی، ج 2، ص 159.
3) مستدرک الوسائل، ج 15، ص 180.
4) همان.
5) اصول کافی، باب البر بالوالدین، حدیث 11.

منبع: ماهنامه اطلاع رسانی، پژوهشی، آموزشی مبلغان شماره44.